Anders kijken

De waarheid ligt niet (meer) in het midden: deel 2

In deel 1 van deze blogserie schreef ik over de weerstand die ik voelde om in het coronadebat een standpunt in te nemen. Om een strijd aan te gaan over wat werkelijkheid is en wat niet, wat waarheid is en wat nepnieuws. Hoe komt het toch dat ons beeld van de waarheid zo kan verschillen? Voor mij was deze vraag aanleiding om me te verdiepen in hedendaagse denkers die filosoferen over de werkelijkheid die ons allemaal aangaat, en die een ander geluid laten horen dan de mainstream media. Lees mee en krijg meer inzicht in waarom de waarheid in deze tijd meer dan ooit onder druk lijkt te staan.

‘Iedereen weet het, maar samen weten we het niet’.

René Gude, filosoof en voormalig Denker des Vaderlands

Bovenstaande uitspraak van René Gude vat in mijn ogen het coronadebat goed samen. Het blijkt lastig om een gedeelde waarheid te vinden waar we allemaal in kunnen geloven, en waar we gezamenlijk onze koers op kunnen bepalen. Dat is niet alleen van deze tijd. Er was in de geschiedenis vaker verdeeldheid over wat de juiste bron van waarheid is. Kijk maar naar religie en wetenschap, deze hebben vaak gebotst. In de tijd van de Verlichting dreef de wetenschap religie uit het midden van de samenleving, maar nu lijkt het erop dat de wetenschap zelf in het nauw komt.

Wetenschapsscepsis

Hoewel het vertrouwen in de wetenschap door de coronacrisis bij sommige mensen blijkt toegenomen, is het bij sommigen juist afgenomen. Mensen die meer vertrouwen in de wetenschap hebben gekregen, benoemen als belangrijkste reden de snelle ontwikkeling van de coronavaccins. De mensen die aangeven dat hun vertrouwen juist is afgenomen, wijzen ook naar de vaccins maar dan omdat ze in hun ogen te snél zijn ontwikkeld. Zij benoemen de onzekerheid van feiten en alles wat wetenschap mensenwerk maakt: belang, theorievorming en financiering.

Deze wetenschapsscepsis speelt al langer dan corona. Je ziet het volgens filosoof en schrijver Charles Eisenstein ook terug in het debat rondom klimaatverandering. Blijkbaar zijn wetenschap en religie niet meer onze enige waarheden, maar welke waarheden zijn er dan nog meer?

Vier soorten waarheid

Ik kreeg hier meer inzicht in de verschillende soorten waarheid toen ik het essay ‘Hoe waarheid een product werd’ las van Rob Wijnberg. Wijnberg, filosoof en oprichter van De Correspondent, brengt in dit essay de evolutie van waarheid helder in beeld (en wat mij betreft ook de ontsporing). Door de geschiedenis heen signaleert hij drie typen waarheid. Waarheden die zijn ontstaan in een bepaalde tijdgeest, door de manier waarop mensen naar de wereld kijken. En in de huidige tijd aangekomen signaleert hij nog een vierde vorm van waarheid.

Ik benoem de vier typen waarheden hier kort. Zijn essays over waarheid vind je hier en hier. Zeker de moeite waard om in zijn geheel te lezen.

  1. Waarheid als geloof. Dit is de waarheid van het hogere, het mythische en religieuze. Wijnberg doelt hier vooral op de dogma’s van godsdiensten (die als waarheid werden voorgehouden). Daardoor had je als mens zelf weinig vat op de waarheid. De heersende gedachte was: ‘God is de waarheid’. Het geloof bood met de belofte dat de waarheid in het hiernamaals zou worden geopenbaard wel de nodige hoop op verlossing uit het grauwe dagelijkse bestaan.
  1. Waarheid als kennis. Deze waarheid kenmerkt zich door het idee dat kennis weliswaar buiten de mens ligt, maar de mens deze wel zelf kan vinden in het aardse hier en nu (door waarnemen, denken en onderzoeken). De moderne wetenschap is op dit idee van waarheid gebaseerd. Het bracht in de periode van de 16e tot begin 20e eeuw een nieuwe tijdgeest. De hoop op verlossing (door god) werd ingeruild voor het geloof in de vooruitgang. Onze kinderen zouden het beter krijgen, en de wetenschap zou een einde gaan maken aan ons menselijke lijden. Objectiviteit werd het hoogste ideaal.
  1. Waarheid als constructie, oftewel de gemaakte waarheid. Dit type waarheid kenmerkt zich door het idee dat waarheid helemaal niet buiten de mens, maar juist ín de mens ligt. Wij maken waarheid zelf. Waarheid is daarmee subjectief. Of zoals de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche het stelde: ‘Er zijn geen feiten, alleen interpretaties.’ In de periode (grofweg) vanaf de 20e eeuw tot nu kwam meer en meer het idee op dat je als mens jouw waarheid − en daarmee jouw leven – kan vormgeven zoals je zelf wilt. Dat idee bracht weer een heel andere tijdgeest, namelijk die van de individualisering waarin waarden als keuzevrijheid en zelfontplooiing centraal staan.
  1. En dan beschrijft Wijnberg ook nog een vierde type waarheid: de waarheid als product. Wijnberg omschrijft het als marktwerking in de productie van ons wereldbeeld. Hij bedoelt hiermee dat je waarheid kan verkopen volgens het principe van de vrije markt. Dit fenomeen zie je bijvoorbeeld terug op internet en social media, waar alles wat je ziet of hoort voor jou wordt geselecteerd door algoritmes. En algoritmes hebben een grote invloed op ons wereldbeeld.

Hoe algoritmes ons wereldbeeld (ver)vormen

Het is al veel langer algemeen bekend dat sociale media (zoals Facebook, Instagram en YouTube) en de zoekmachines van Google algoritmes inzetten om hun aanbod op ons af te stemmen. Hoe de algoritmes precies werken en wat de criteria zijn, weten we voor een groot deel niet. Wat we bijvoorbeeld wel weten is dat een bericht  sneller en hoger in onze persoonlijke tijdlijn terechtkomt als het veel geliket en gedeeld wordt. En nog hoger als het onze vrienden zijn die het liken of delen. Daarnaast bepaalt ons eigen zoek-, like- en deelgedrag welke resultaten, berichten en bronnen je prominent, minder prominent of helemaal niet te zien krijgt.

Deze algoritmes zijn ontwikkeld om onze beleving op internet te vergroten en makkelijker informatie te kunnen vinden, maar al snel zat er ook een verdienmodel aan vast. Algoritmes proberen nu dus ook maximaal onze aandacht vast te houden (om zo advertentie-inkomsten te verdienen). Soms is dat overduidelijk. Zo zit mijn tijdlijn op dit moment vol met hilarische katten- en dierenfilmpjes omdat ik vorige week in een verveelde bui een onschuldig en grappig kattenfilmpje aanklikte. Dat heeft niet direct gevolgen voor mijn wereldbeeld of waarheid (hoop ik), maar als het gaat om serieuze onderwerpen als corona natuurlijk wel.

Verzuiling 2.0

Algoritmes plaatsen ons in een filterbubbel. Daardoor krijg je eenzijdige informatie die jouw eigen waarheid versterkt. Vaak voelen we ons fijn in onze eigen bubbel, maar het kan ook leiden tot een sterk vertekend beeld van de werkelijkheid. Daarmee, zegt Wijnberg, verschilt de waarheid als constructie essentieel van de waarheid als product. Waar de waarheid als constructie (onze eigen waarheid) ons nog losmaakte van verouderde systemen, visies en onbetrouwbare leiders, is de waarheid als product vooral een vorm van behoeftebevrediging en zelfbevestiging.

Waar is niet wat klopt, waar is wat klikt.

Rob Wijnberg

Hierdoor bestaat de kans dat mensen uit verschillende filterbubbels elkaars kijk niet meer accepteren, en dat grote groepen in de samenleving steeds meer tegenover elkaar komen te staan.

Terug naar het coronadebat

Deze analyse van Rob Wijnberg over waarheid vind ik erg bruikbaar. Het maakt de verschillende opvattingen die er heersen in het coronadebat herkenbaar en verklaarbaar.

En dan heeft Rob Wijnberg het alleen nog maar gehad over de waarheden uit de recente geschiedenis van onze Westerse samenleving. Maar de oude, mystieke waarheden en de wijsheden van inheemse volkeren laat ik in deze blog even buiten beschouwing. Hoewel steeds meer mensen in deze tijd (en ook wetenschappers) deze waarheden herwaarderen en opnieuw onderzoeken.

Wijnberg geeft in zijn essay aan dat onze samenleving nog steeds een mengelmoes is van deze vier soorten waarheid. Dat zie je in de samenleving terug. Ik ben zowel religieuze als wetenschappelijke argumenten tegengekomen om je wel of niet te laten vaccineren. Ook ‘eigen waarheden’ als “Ik geloof niet in het virus”, “Ik heb een hele gezonde leefstijl”, “Ik heb het al gehad”, “Ik vertrouw op mijn immuunsysteem” en “Ik ben bang voor naalden”.

De coronacrisis laat ook zien dat er niet echt sprake is van een gezond samenspel tussen de verschillende waarheden. Zo zien we dat de overheid bijna volledig lijkt te varen op de wetenschappelijke waarheid (waarheid als kennis) bij de aanpak van de coronacrisis. En we zien ook dat onze relatie met de waarheid op zijn kop is gezet met opkomst van de waarheid als product. Laten we wat dieper ingaan op de invloed van deze twee waarheden op de coronacrisis. Ik begin met de waarheid als product, en dan specifiek met de invloed van de markt op wat wij geloven, weten en vinden.

De greep van de markt

Hoeveel invloed heeft de markt op onze waarheid en werkelijkheid? Als we hier een indruk van willen krijgen dan moeten we niet alleen kijken naar bedrijven als Google en Facebook. In de politiek, de zorg, het onderwijs, de wetenschap, de media en de kunst: overal zijn economische criteria het uitgangspunt, en is het doel om ‘aan te sluiten bij de doelgroep’. En dat heeft wel degelijk invloed op ons beeld van de waarheid.

Zo is politiek volgens Wijnberg niet meer ‘het opkomen voor een ideaal (of het algemeen belang)’, maar: ‘het peilen, verwoorden en uitvoeren van wat een bepaald segment van de kiezers denkt en wil’. Hetzelfde gaat volgens Wijnberg in grote lijnen op voor hoe nieuws tegenwoordig tot stand komt. Nieuws maken is niet ‘het agenderen van bepaalde gebeurtenissen en ontwikkelingen op grond van een onderliggend idee van maatschappelijke relevantie’, maar: het volgen en reflecteren van ‘waar men over praat’ teneinde aansluiting te vinden bij interesses en behoeften van ‘de doelgroep’. Herkenbaar, dat is de reden waarom ik niet meer kijk naar die talkshows op tv.

Ontsporing van de waarheid

De traditionele ‘bewakers van de waarheid’ – zoals journalisten en rechters- zijn dus in de greep van de markt gekomen, en dat geldt ook voor onderwijs, wetenschap en media (die ons voorzien van kennis en informatie). Naast Rob Wijnberg leveren filosoof Simon Truwant en journalist Bas Mesters hier ook herkenbare voorbeelden bij (klik op de links als je hier meer over wilt lezen).

Ik zie dit als een ontsporing van de waarheid, en zou het zelfs een ontsporing van onze cultuur willen noemen. Dat is natuurlijk mijn gekleurde mening, want het is afhankelijk van mijn beeld van wat waarheid is en hoe een cultuur zou moeten zijn. Ik voel me duidelijk niet thuis bij ‘waarheid als product‘. En misschien hebben meer mensen dit? Zou daar ook de basis kunnen liggen voor de scepsis, verwardheid en soms zelfs het complotdenken in onze samenleving? Dat mensen aanvoelen dat (wetenschappelijke) kennis zó wordt aangepast en gepresenteerd dat ze een ander doel gaan dienen? Voor economische redenen, voor politieke wensen, als rechtvaardiging van bepaalde discriminerende acties, of om bepaalde groepen in de samenleving aan te zetten tot bepaald gedrag. 

Monopolie van de wetenschappelijke waarheid

Toch geloof ik niet dat ik alleen de algoritmes en de markt de schuld kan geven van de scepsis. Ook de eenzijdige focus op de wetenschappelijke waarheid (waarheid als kennis: de cijfertjes en statistieken) zit me dwars. Ik heb een wetenschappelijke achtergrond en draag wetenschap een warm hart toe, maar alléén uitgaan van wetenschappelijke feiten versmalt onze blik. Een monopolie van wetenschappelijke waarheid blijkt niet realistisch, schrijft filosoof Simon Truwant. We zien hierdoor bijvoorbeeld niet meer de waarheid van de senioren (eenzaamheid), de waarheid van de kinderen en studenten (vaccinatie, school sluiting, hun ontwikkeling) of de financiële nood van bijvoorbeeld de ondernemer of de culturele sector. Het gevolg is dat deze mensen zich niet gehoord en gezien voelen, waardoor mensen steeds minder geneigd zijn om gezagsdragers te volgen.

Feiten zijn onderdeel van de werkelijkheid, maar niet de hele werkelijkheid. Feiten zijn substantieel voor de waarheid, maar niet de hele waarheid zelf.

Alicja Gescinska, Politiek filosofe en schrijfster

En dat brengt me bij de vraag of we ons begrip van waarheid nog verder kunnen verbreden als we er op vertrouwen dat er meer is dan alleen ‘de feiten’. Dat is iets voor een derde deel van deze blogserie.

Voortaan nieuwe blogs in jouw mailbox?

No Comments

    Leave a Reply